نشست شصت‌و‌پنجم عصرشنبه‌های بخارا در شهر کتاب مرکزی برگزار شد:
شامگاه شنبه ۱۵ شهریور ۱۴۰۴، شهرکتاب مرکزی تهران میزبان شصت‌وپنجمین نشست «عصر شنبه‌های بخارا» بود؛ نشستی برای معرفی و بررسی کتاب «شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه» نوشتهٔ آرش رئیسی‌نژاد با ترجمهٔ پریسا فرهادی (نشر نی). در این برنامه که با سخنرانی علی دهباشی، امین آریان‌راد، حمید قزوینی، مهدی فیروزان و حضور آنلاین نویسنده برگزار شد، محورهایی چون سیاست خارجیِ غیردولتی ایران در دهه‌های ۱۳۳۷ تا ۱۳۵۷، نسبت تاریخ و جغرافیا در تحلیل روابط منطقه‌ای، جایگاه امام موسی صدر، و دقت روش‌شناختی در استفاده از اسناد امنیتی و منابع شفاهی به بحث گذاشته شد. رئیسی‌نژاد با تاکید بر مضمون کتاب گفت «اگر به تنهایی امام موسی صدر بارها اشاره کرده‌ام، این اشاره نشان از تنهایی ایران نیز دارد».
برنامهٔ «عصر شنبه‌های بخارا» ساعت ۱۷ روز شنبه ۱۵ شهریور ۱۴۰۴ در شهرکتاب مرکزی آغاز شد و به معرفی و ارزیابی کتاب «شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه؛ ایران، کردهای عراق و شیعیان لبنان (۱۳۳۷–۱۳۵۷)» اختصاص داشت. این کتاب می‌کوشد سیاست خارجیِ غیررسمی و شبکه‌ایِ ایرانِ عصر پهلوی را از خلال حمایت‌ها، پیوندها و تعامل با بازیگران غیردولتی منطقه بازخوانی کند.
در آغاز این نشست، علی دهباشی ضمن ابراز همدردی با آسیب‌دیدگان زلزلهٔ اخیر افغانستان، بر اهمیت موضوع کتاب در مطالعات تاریخ سیاسی ایران تاکید کرد و گفت این اثر با انبوهی از ارجاعات و پاورقی‌ها، کوشیده است مسیرهای کمتر دیده‌شدهٔ سیاست منطقه‌ای ایران را مستند کند. او در عین حال یادآور شد که «جای یک ویراستار فنی در این کتاب خالی است»؛ نکته‌ای که بعدتر در جمع‌بندی پایانی نیز تکرار شد.
رئیسی‌نژاد: تاریخ در بستر جغرافیا و سه پرسش محوری
آرش رئیسی‌نژاد، نویسندهٔ کتاب که به‌صورت برخط در نشست حاضر بود، کتاب را در امتداد رسالهٔ دکتری خود دانست و گفت: «این کتاب تاریخ در بستر جغرافیاست؛ مواد خام من تاریخ و جغرافیا بوده است. سه پرسش محور کار بود: چرا این پیوندها شکل گرفت؟ چگونه تداوم یافت؟ و پیامدهایشان چه بود؟» رئیسی‌نژاد افزود که متن بر پایهٔ صدها سندِ دستِ‌اول سامان یافته و تمرکز او بر روابط ایرانِ پهلوی با کردهای عراق و شیعیان لبنان است. او با اشاره به مضمون تکرارشوندهٔ «تنهایی امام موسی صدر» گفت: «این اشاره، حکایت از تنهایی ایران در معادلات منطقه‌ای نیز دارد.»
آریان‌راد: قوتِ مسئله، ضعفِ ارجاع؛ فاصلهٔ نسخهٔ انگلیسی و ترجمهٔ فارسی
امین آریان‌راد، پژوهشگر تاریخ، در نقدی ساختاری گفت کتاب در طرح پرسش، شجاع و مسئله‌دار است؛ اما در بخش‌هایی، به‌ویژه دربارهٔ شیعیان لبنان، «تکیهٔ بیش از حد بر منابع شفاهی» و «نادیده‌گرفتن برخی منابع کلیدی چاپ‌شده» آسیب‌رسان شده است. او به تفاوت‌های میان نسخهٔ انگلیسی (۲۰۱۹) و ترجمهٔ فارسی اشاره کرد و گفت در فصول مرتبط با امام موسی صدر، ارجاع دقیق به برخی مجموعه‌های اسنادی مهم دیده نمی‌شود؛ مجموعهٔ سه‌جلدی «امام موسی صدر به روایت اسناد»، مجموعهٔ «مسیره» (گام‌به‌گام با امام) و نیز برخی منابع تاریخی مثل «لبنان» (گفتارهای مصطفی چمران) از جمله منابعی‌اند که بی‌اعتنایی یا کم‌اعتنایی به آن‌ها «تصویر پژوهش را ناتمام» گذاشته است.
آریان‌راد در ادامه، به زمینهٔ تاریخیِ شکل‌گیری «طرح سبز ساواک» اشاره کرد و گفت: در ادبیات امنیتیِ آن دوره، با اوج‌گیری پان‌عربیسم پس از به‌قدرت‌رسیدن جمال عبدالناصر، ایرانِ پهلوی از طریق کانال‌هایی در لبنان و با اتکا به برخی نیروهای محلی (از جمله مارونی‌ها و سپس شیعیان) در پی مهارِ پیامدهای آن بود. او ضمن اشاره به بحران ۱۹۵۸ لبنان و ارسال کمک نظامی ایران به کامیل شمعون، تاکید کرد که اتکاء بیش‌ازحد کتاب به روایت‌های یک راوی (مانند عیسی پژمان) دربارهٔ طرح سبز، بدون سنجش با سایر منابع هم‌عرض، «ریسک خطای تبیینی» را بالا برده است. آریان‌راد همچنین از نامهٔ پرویز اتابکی به سرهنگ پاشایی گفت که بنا به روایتِ منتقد، نشان می‌دهد امام موسی صدر «حمایت مالی مستقیم» را نپذیرفته است؛ نکته‌ای که به‌زعم او باید با اسناد تکمیلیِ بیشتری راستی‌آزمایی شود.
قزوینی: شتابزدگی در ارجاع و اعتماد بی‌محابا به سند امنیتی
حمید قزوینی، پژوهشگر تاریخ، با تاکید بر «لزوم روش‌شناسی انتقادی در کار با اسناد امنیتی»، گفت: «در بخشی از کتاب، سند امنیتی به‌مثابه حقیقتِ مطلق تلقی شده و نقد زمینهٔ تولید سند مغفول مانده است.» او نمونه‌هایی از «ارجاع‌های مبهم یا بدون منبع» را برشمرد؛ از جمله ادعای «خرید ساختمانی بزرگ در بیروت برای صدر توسط مارونی‌ها»، یا نسبت‌دادن برخی تصمیم‌ها به مراجع دینی بدون ذکر ماخذ روشن. قزوینی همچنین به «خطاهای اطلاعاتیِ قابل‌پرهیز» مانند معرفی نادرست نسبت خانوادگی ربابه صدر اشاره کرد و آن را نشانهٔ «ضعف ویرایش علمی‌ـ‌فنی» در ترجمهٔ فارسی دانست.
فیروزان: آغاز لبنان‌پژوهیِ روشمند و نیاز به گروه تحقیق
مهدی فیروزان، مدیرعامل پیشین مؤسسهٔ شهرکتاب و خواهر زاده و داماد امام موسی صدر نیز با رویکردی مکمل گفت: «لبنان صرفاً مسئلهٔ سیاست‌گذاری نیست؛ لایه‌های فرهنگی، تاریخی و تمدنی دارد. این کتاب—با همهٔ نقدها—فرصتی است برای آغاز لبنان‌پژوهیِ میان‌رشته‌ای در ایران.» او تاکید کرد انبوه روایت‌ها و اسناد ناهمسان (در ساواک و بیرون از آن) ضرورت «یک گروه تحقیقِ مستقل و چندرشته‌ای» را نشان می‌دهد تا «راستی‌آزمایی» داده‌ها و تدوین «تصویر دقیق‌تری از منافع و راهبردهای ایران» ممکن شود. به گفتهٔ فیروزان، توجه ایران به لبنان پیشینه‌ای طولانی دارد و در عهد پهلوی نیز به‌واسطهٔ «عمق عاطفی و استراتژیک» پیگیری شده است.
پاسخ نویسنده: حذف اجباری، هزینهٔ شخصی، ادامهٔ تحقیق
رئیسی‌نژاد در پاسخ به نقدها گفت: «کتاب حتماً کاستی دارد؛ ناچار شدم حدود ۳۵ هزار کلمه را برای انتشار به انگلیسی حذف کنم. هدفم روشن‌کردن زوایای تاریک تاریخ بود، نه دفاع یا تخطئهٔ دوره‌ای خاص.» او افزود که بخش‌هایی از «نقد ترجمه» را می‌پذیرد و وعده داد در کتابِ در دست نگارش، «ابهام‌های مطرح‌شده» را پاسخ دهد. نویسنده بار دیگر بر این گزاره تاکید کرد که «تنهایی امام موسی صدر، نشان از تنهایی ایران هم دارد»؛ عبارتی که در نشست، محور بحث‌های پسینی قرار گرفت.
در پایان، علی دهباشی با قدردانی از سخنرانان گفت: «این نشست نشان داد که علاوه بر قوت‌های محتوایی، کتاب به ویرایش فنیِ دقیق و بازبینی ارجاع‌ها نیاز دارد.» او «گفت‌وگوی روشمند میان مؤلف، مترجم و منتقدان» را شرطِ ارتقای سطح پژوهش‌های تاریخی دانست و بر استمرارِ این‌گونه جلسات در شهرکتاب مرکزی تاکید کرد.
برچسب‌ها:آرش رئیسی‌نژاد, امین آریان‌راد, بخارا, حمید قزوینی, شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه, شبهای بخارا, شهرکتاب, شهرکتاب مرکزی, علی دهباشی, مهدی فیروزان
